در وصف کوه دماوند و دامنه هایش بسیار می توان گفت؛ ولی آیا تا به حال آن گونه که باید، مورد توجه واقع شده است؟ آیا تا به حال گام مفیدی برای شناخت و بهره برداری های صحیح از این منطقه برداشته شده است؟ آیا تا به حال ارزش های میراث عظیم کوه دماوند درک شده اند؟

توسعۀ نسنجیده، بهره برداری های بی برنامه، مقطعی و بدون دوراندیشی در این منطقه، آسیب های فراوانی به آن وارد کرده و سبب آن شده که بسیاری از قابلیت های منطقه کوه دماوند دچار آسیب شوند و گاها از بین بروند، که این مساله دامنگیر تمامی طبیعت کشور نیز می باشد.

کوه دماوند، با تمامی عظمت و بزرگی خود، در صورت عدم رعایت قوانین حفاظتی زیست محیطی، آسیب پذیر است و به مرور زمان ارزش های فراوان خود را ازدست خواهد داد.

مهم ترین آسیب ها و بحران های زیست محیطی که کوه دماوند را تهدید می کند عبارتند از:

معدن کاوی

یکی از مشکلات زیست محیطی منطقۀ کوه دماوند، وجود معدن های پوکۀ معدنی است که بیشتر با مجوز بخش دولتی یا توسط شرکت های وابسته به دولت در حال بهره برداری است و برای دست یافتتن به این معدن ها، با ساخت جاده های دسترسی متعدد به بلندی های دماوند و با تخریب پوشش گیاهی منطقه، شاهد تامین منافع شخصی بهره برداران و ازبین رفتن سرمایه های ملی و طبیعی کشور هستیم.

برای نمونه، برداشت پوکه از معدن‌های روباز قرقه و ملار که هیچ تناسبی با این محیط پرارزش و کم‌ نظیر ندارد، چهرۀ دماوند را لکه‌دار کرده است. این در حالی است که پوکۀ صنعتی، جایگزین مناسبی است که استفاده از آن، از تخریب بیشتر کوه دماوند جلوگیری می کند.

جاده کشی

اجرای جاده کشی در ارتفاعات دماوند، قطعا توسط مسئولان محلی و استانی انجام می شود. بعید نیست که هدف اصلی آن، آماده سازی بستر مناسب برای دسترسی آسان به مرتع ها و زمین های پیرامون جاده، به منظور تصاحب آن ها و تبدیل به مجتمع های مسکونی – تفریحی باشد. تجربه ثابت کرده است که ساخت جاده در هر منطقۀ طبیعی و در هر مکانی که پتانسیل گردشگری را داشته باشد، زمین های پیرامون جاده نیز توسط افراد سودجو به شدت مورد سوء استفاده و آسیب قرار می گیرد و توازن و تعادل اکولوژیک آن منطقه را به هم می زند.

البته بهانۀ مسئولان، ساخت جادۀ دسترسی گردشگران به کوه دماوند است. لازم است مجریان ساخت این جاده ها بدانند، کوهنوردان و گردشگران داخلی و خارجی قطعا تمایل دارند بدون وجود سازه های ساختۀ بشر، از طبیعت بکر و زیبای دماوند لذت ببرند؛ آن ها دوست دارند باپای شوق از کوره راه های موجود که مانند ریسمانی آن ها را تا قله هدایت می کند، گذر کنند؛ آن ها برای دوری از از مظاهر زندگی خسته کنندۀ شهری، که یکی از آن ها جاده است، به کوه دماوند می آیند و آن را بر راحت نشینی در خودروهای بی احساس ترجیح می دهند و این ها هیچ گاه میسر نمی شوند مگر این که با گام اشتیاق و نیاز، آن هم با لمس پستی و بلندی های سنگ های مسیر همراه شود.

جاده‌های غیر ضروری و بسیار بدساخت که موجب رانش دامنه‌ها، قطعه قطعه شدن زیستگاه‌ها، بد منظر شدن محیط طبیعی و ساده‌سازی دسترسی به مراتع و شکارگاه‌ها می ‌شود، بی‌هیچ ضابطه‌ای در یکی دو دهۀ گذشته، گسترش یافته‌اند. نمونۀ بارز آن، جاده‌ای است که از قسمت دامنه‌های جنوبی کوه دماوند تا چال چال، چاک اسکندر و گردنۀ سرداغ (ارتفاع نزدیک به ۴۰۰۰ متر) و از آن جا به سوی شمال کوه می ‌رود. این جاده که بدون هماهنگی با سازمان حفاظت محیط زیست و حتی وزارت راه ساخته شده، غیرضروری و مضر به حال منطقه است، و آرامش با شکوه گردنۀ سرداغ را خدشه ‌دار کرده است.

حال این پرسش مطرح می شود که آیا با توجه به تعریف منطقۀ حفاظت شده، اثر طبیعی ملی و میراث طبیعی ملی، می توان در کوه دماوند این گونه دخل و تصرف کرد؟ آن هم توسط دستگاه های اجرایی!

چرای بیش از حد دام

چرای بیش از حد، با از میان بردن پوشش گیاهی، موجب فرسایش خاک می شود. با توجه به این که عمق مفید خاک در دماوند بسیار ناچیز است و لایه‌های زیرین آن به طور عمده از خاکستر و سنگ‌های آتشفنشانی تشکیل شده، آسیب‌پذیری آن بسیار زیاد است. در ۱۵-۱۰ سال گذشته بارها دیده شده که بارش باران یا ذوب برف‌ها در بهار موجب روان شدن سیل یا بهمن های پردامنه از گل ولای شده و موجب گل آلود شدن رودخانه‌ها و حتی سد شدن مسیر رود هراز شده است. فرسایش خاک اثر تشدیدکننده‌ای بر رانش و لغزش زمین در منطقۀ زمین لرزه‌ خیز دماوند دارد. این عامل سبب می ‌شوند که:

۱- ارزش مرتعی دامنه‌های دماوند به سرعت و تا حد جبران‌ناپذیر کاهش یابد.

۲- زادآوری طبیعی ماهیان در رودخانه‌ها مختل، و حوضچه‌های پرورش ماهی دچار آسیب‌ شود.

۳- جاده‌های منطقه بر اثر زمین لغزه و ریزش سنگ و خاک، تخریب و تبدیل به راه‌های پرخطر شود.

زباله

معظل زباله، از آبادی های کوچک و بزرگ کوهپایه های دماوند و سیاه چادرهای دامداران نشات گرفته و با نفوذ شیرابۀ زباله ها در حوزه های آبخیز، موجب آلوده شدن چشمه ها و رودها تا دشت های بهره مند از حوزه های آبریز دماوند، مانند دشت آمل و بابل، می شود. همچنین این پسماندها به علت وجود انبوه مواد تجزیه نشدنی، که مصرف آن ها در سال‌های اخیر شدت یافته، چشم‌انداز منطقه را خراب کرده و موجب آسیب دیدن حیات طبیعی شده است. چند نقطه از جادۀ پلور به رینه، به زباله‌زارهایی تبدیل شده که گویا محل تخلیۀ زباله‌های چندین روستا و شهرک منطقه و حتی مناطقی از شمال است. در مسیرهای صعود به کوه دماوند نیز می‌توان به خوبی در تمامی طول راه انبوهی از زباله‌ها را دید که گردشگران و کوهنوردان به جا می گذارند.

مشکلات دیگر

مشکلات دیگری که کوه دماوند و محدودۀ پیرامون آن را تهدید می کنند عبارتند از:

ساخت و ساز بی ‌ضابطه، تصرف منابع طبیعی برای استفادۀ غیرقانونی و شخصی، افزایش جمعیت و خودروها، حضور بیش از اندازۀ گردشگران بدون آن ‌که آموزش‌های لازم در رابطه با طبیعت‌گردی و حفظ محیط زیست به آن ها داده شود، نوشتن یادگاری در طول مسیر به ویژه بر فراز قلۀ دماوند، نصب تابلوهای یادبود و پرچم‌های گروه ها و یادگاری ‌های کشته‌شدگان، کمبود اقامتگاه و تبلیغات نامناسب.

گفتنی است که آسیب ها و مشکلاتی که طبیعت را تهدید می کنند، بیشتر در مناطقی دیده می شود که دست بشر به آن جا رسیده باشد که کوه دماوند نیز از گزند این آسیب ها در امان نمانده است و گهگاه خبرهای ناخوش آن به گوش می رسد.

در حال حاضر با توجه به عدم اجرای صحیح اصول طبیعت گردی در کشور، این گونه از گردشگری تهدیدی جدی برای محیط زیست سرزمینمان به شمار می رود که توجه به این موضوع اهمیت فراوانی دارد.

حال چه باید کرد؟

وظیفۀ همگانی و ملی ماست که از طبیعت و بستر زندگی انسان نگهداری کنیم و به منظور بهره برداری مناسب از آن اقدام کنیم. باید تلاش کنیم تا با گوشزد کردن اهمیت شناخت، معرفی و بهره برداری های اصولی و مناسب از کوه دماوند و پیامدهای پرشگون آن، با تمام وجود، تمامی افراد مسئول در این زمینه را به حرکت درآوریم. لازم است با یاری تمامی دست‌اندرکاران و همۀ امکانات، برای این امر مهم حرکتی را آغاز کنیم و با یک عزم ملی برنامه ای مناسب و شایستۀ این منطقه اجرا شود. برای جلوگیری از ایجاد آسیب های بیشتر و همچمین احیای ارزش های منطقه، باید حرکتی جدی آغاز شود.

کوه دماوند و دامنه هایش، یادگاری بدون جایگزین است. زیستگاه کوه دماوند هویت ملی و طبیعی کشورمان بوده و خواهد بود و باید در حفظ ارزش های آن از پشتیبانی های قوی دولت، جوامع محلی و دیگر علاقه مندان برخوردار باشد.

برای نجات و گسترش ارزش های منطقه، به جز عزم ملی و اقدام های موثر سازمان های مربوط (سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و …)، همراهی و حمایت تمامی اندیشمندان، صاحبنظران، دانشگاهیان، مردم بومی و تمامی علاقه مندان به طبیعت و زیست بوم مورد نیاز است.

با حفظ محیط طبیعی منطقه، سرمایه ای ملی را نگاه خواهیم داشت که به جز بهره برداری های گوناگون، برای نسل های امروز و فردا، درآمدی پایدار برای مردم منطقه به همراه خواهد داشت.

برداشت مطلب از سایت انجمن دوستداران دماوند کوه

عکس: در مسیر قله دماوند – برنامه گروه کوهنوردی سپهر – مرداد ۹۳