با شروع فصل سرما و بارش اولین برف پاییزی امید به بارش‌های خوب برای داشتن بهاری زیبا زنده شده است، ولی پرداختن جوانان به ورزش‌هایی مثل کوهپیمایی و اسکی آنان را در معرض بیماری‌های این فصل قرار می‌دهد که یکی از مهم‌ترین آنها گزش سرماست.

یخ‌زدگی اندام‌ها که اسم علمی آن گزش سرماست در اثر حضور طولانی در سرمای خیلی شدید یا قرار گرفتن اندام‌های حساس مثل بینی، دست‌ها، گونه‌ها و گوش در معرض باد و بوران سرماست.

یکی از روش‌های دفاعی بدن انسان در مقابله با سرمای محیط این است که رگ‌های محیطی تنگ می‌شوند تا حرارت بدن حفظ شود. برای جلوگیری از آسیب اندام‌های انتهایی هرچند دقیقه یکبار رگ‌ها باز شده تا خون جریان یابد و دوباره بسته می‌شوند. زمانی که سرمای محیط شدید باشد و اقامت در سرما طولانی شود بدن انسان اندام‌های انتهایی را فدا می‌کند تا بتواند از سرمازدگی و مرگ جلوگیری کند.

به این ترتیب رگ‌های محیطی یکسره منقبض می‌مانند و اندک‌ اندک، خون کمی که در این رگ‌ها جاری است در مجاورت هوای سرد شروع به یخ‌زدن می‌کند. نکته‌ای که باید به خاطر سپرد این است که کفش و لباس خیلی تنگ با فشار روی رگ‌ها می‌تواند این روند را تسریع کند. اندام یخ زده ابتدا دردناک شده و سپس بی‌حسی به آن اضافه می‌شود و رنگ اندام معمولا کبود و رنگ‌پریده است.

اولین اقدام درمانی برای این بیماران رساندن سریع آنان به محیط گرم است. اقدام بعدی گرم کردن آرام اندام‌های یخ‌زده است. در این مرحله آنچه اهمیت اساسی دارد این است که هرگز نباید بدون داشتن امکانات کافی اقدام به گرم کردن اندام کرد. به عنوان مثال اگر در یک پناهگاه کوهنوردی با اقدام به گرم کردن آب شروع به درمان دست و پای یخ زده یک مصدوم کنیم، ولی به دلیل اتمام سوخت نتوانیم درمان را تکمیل کنیم و اندام‌ها دوباره شروع به سرد شدن کنند در این صورت آسیب بیشتری را به اندام مبتلا وارد کرده‌ایم.

نکته مهم دیگر این که هرگز نباید اندام یخ‌زده را در معرض گرمای شدید و مستقیم قرار دهیم زیرا گرم شدن اندام یخ زده قبل از برقراری جریان خون باعث آسیب غیرقابل جبران به عضو مبتلا می‌شود. از طرفی به دلیل بی‌حس بودن اندام یخ‌زده ممکن است بدون این که فرد متوجه شود سوختگی شدیدی در اندام مبتلا رخ دهد و آسیب را تشدید کند. نکته دیگر این که هرگز نباید عضو یخ زده را مالش دهیم.

بعد از مهیا شدن شرایط باید با مایعی گرم با دمای ۳۷ تا ۴۰ درجه و با افزودن مداوم آب گرم و پایش مداوم با دماسنج دما را در این محدوده حفظ کنیم. با غوطه‌ور کردن اعضای یخ‌زده در این مایع بتدریج، جریان خون باز خواهد گشت و عضو حیات خواهد یافت. البته کار به همین راحتی تمام نمی‌شود. جریان یافتن دوباره گردش خون موجب درد شدید و طاقت‌فرسایی می‌شود که ادامه درمان را غیرممکن می‌کند و در این شرایط فقط با مسکن‌هایی قوی مثل آمپول‌های مخدر می‌توان کار را ادامه داد.

باید به خاطر بسپاریم از آنجا که این بیماری معمولا در افراد سالم و جوان رخ می‌دهد در صورت مراقبت مداوم و طولانی بهبودی کامل و همیشگی ایجاد خواهد شد و دیده شده که پس از شش ماه عضو زخمی به حالت سلامت باز گشته است. به این ترتیب هرگز نباید زود اقدام به قطع عضو کرد.

دکتر حمید مساعدیان – عضو کمیسیون پزشکی اتحادیه جهانی کوهنوردی
انجمن پزشکی کوهستان ایران